Srna u pet nastavaka, uz do sada nepoznate detalje, donosi feljton o strašnom ustaškom pokolju u Velikom Palančištu kod Prijedora, u oktobru 1942. godine, kada su u jednoj noći, bez ispaljenog metka, ubijena 342 žitelja sela, među kojima 226 djece.
Muzej Kozare Prijedor za svojih šest decenija postojanja po prvi put je priredio izložbu dominantno posvećenu stradanju civila u Drugom svjetskom ratu nazvavši je “Godina stradanja – 1942”.
Viši kustos istorijske zbirke ovog muzeja Vedrana Adamović kaže Srni da se ne može sa sigurnošću tvrditi zašto se tek sada po prvi put u okviru šire teme obrađuju pozadina Bitke na Kozari i stradanje civila, sa akcentom na ustaški pokolj u Velikom Palančištu, ali da se mogu pretpostaviti dva razloga.
“Jedan je taj što su vojna dejstva uvijek bila u prvom planu u odnosu na civile, a drugi je činjenica da se poratni period temeljio na tezi o ravnopravnoj borbi svih naroda, pa bi prikazivanje stradanja srpskih civila Potkozarja bilo iskakanje iz takve norme” – pojašnjava Adamovićeva.
Pna podsjeća da je i za spomenik na Mrakovici bilo potrebno da prođu tri decenije – sagrađen je tek 1972. godine.
Prema njenim riječima, ofanziva na Kozari u ljeto 1942. godine prva je asocijacija na NOB na ovim prostorima i o tom vojnom događaju i istorija i film i obrazovni sistem i muzejske postavke i memorijali govore sa dužnom pažnjom.
Ali, problem je u tome što se manje bavilo stravičnim posljedicama te bitke u gradu i selima nakon ofanzive.
“Manje je poznata jesenja ofanziva na Kozari od 16. oktobra 1942. godine kada je formirana borbena grupa `Hofman` sa zadatkom da očisti planine Kozaru i Prosaru od partizana, ali pokret na Kozari je tada još aktivniji i to je bila jedna od rijetkih slobodnih teritorija u Jugoslaviji”, navodi Adamovićeva.
Vijes okupatora što ni u drugoj, jesenjoj ofanzivi ne uspijeva da uguši pokret otpora na Kozari i što ne drži pod kontrolom kraj strateški važan zbog željezničke pruge i rudnika željeza, u najbestijalnijem obliku sručiće se na potkozarska sela, ponajviše na Veliko Palančište.
“Ne nalazimo u dokumentima odgovor na pitanje zašto baš na Veliko Palančište. Možemo pretpostaviti da je to zbog toga što je u ovom selu pukla prva ustanička puška nakon okupacije 1941. godine i što je narod Velikog Palančišta zdušno podržavao partizanski pokret”, navodi Adamovićeva.
Direktor Muzeja Kozare Zoran Radonjić ističe da se ne može tvrditi da se o stradanju srpskih civila nije znalo, ali je činjenica da je sve ostalo u sjeni NOB-a.
“Ima literature o stradanju civila Kozare i govorilo se o tome, ali mi ga sada stavljamo u prvi plan. Partizanska priča nama je pozadina, jer smo, za razliku od ranijih manira, htjeli pokazati šta se dešavalo u gradu i selima za vrijeme ofanziva na Kozari”, istakao je Radonjić.
On naglašava da su ustaški pokolji najčešće bili odmazde i da su uvijek civili ispaštali za ono što se dešavalo između partizana i okupatora.
Istaknuti učesnik NOR-a Boško Baškot /1922-2013/ iz Prijedora 2007. godine ustupio je Muzeju Kozare više od hiljadu kopija arhivske dokumentacije iz Drugog svjetskog rata, a izbor iz tog legata izložen je u sadašnjoj postavci ove ustanove.
Poslije rata Baškot je bio visoki funkcioner Komunističke partije Jugoslavije, te je imao pristup arhivskoj građi Vojno-istorijskog arhiva Jugoslavije u Beogradu, koji je od 1992. godine Vojni arhiv Srbije.
Izložbom “Godina stradanja – 1942”, koja je otvorena do 28. januara, obuhvaćen je period od 10. juna do kraja oktobra 1942. godine.
Tekst – SRNA
Foto – Aleksandar Drakulić – www.prijedordanas.com